Đền Cô Bộ nằm trong quần thể di tích đền Hàn Sơn, vị trí của đền là địa giới giáp ranh giữa 5 huyện gồm: Hà Trung, Hoằng Hóa, Hậu Lộc, Vĩnh Lộc và Yên Định.
Lễ hội đền Hàn Sơn được mở vào tháng 6 (âm lịch) hàng năm. Ngày 12 tháng 6 là ngày chính hội, người dân thường tổ chức lễ rước kiệu, cách gọi là rước vong linh “Cô Bơ” tại đền Cô Bơ thờ Mẫu Đệ Tam của Đền Hàn.
Đền Cô Bò được biết tới với phong cảnh hữu tình và sức sống linh thiêng. Ngoài ra, nơi đây còn lưu truyền nhiều truyền thuyết kỳ bí từ hơn 500 năm trước.
Sách “Lê triều thần phả đại biên” lưu giữ tại Thái Miếu của nhà Lê sở hữu ghi lại sự tích cô Bụt ở té ba Bông.
Cụ thể, vào khoảng năm 1432, vua Lê Lợi một tối nằm mơ thấy thủy thần báo mộng rằng: “Ta là con gái vua Thủy Tề đây, vua nhớ nợ ta một lời hứa? Nay nghiệp vua đã thành, vì sao nó vẫn chưa được tính sổ? ”.
Vua Lê Lợi giật thột tỉnh dậy nhớ lại chuyện xưa. Ngày xửa ngày xưa, vào những năm đầu của cuộc khởi nghĩa, Lê Lợi bị giặc đuổi tới té ba sông Thác Hàn ở Hà Trung (nay là té ba Bông) thì gặp một cô gái xinh xinh, đoan trang đang tỉa ngô và được nàng cứu giúp. .
Sau một giấc mơ, biết cô gái tỉa ngô năm xưa là con gái vua Thủy Tề hóa thân xuống trần gian giúp vua dựng nghiệp to, Lê Lợi đã đặt tên cho cô là Thượng Đẳng Thần và dựng đền thờ để tưởng nhớ. công lao”.
Ngoài ra còn tồn tại những dị game thủ dạng khác như: Buổi đầu khởi nghĩa, một lần Lê Lợi bị giặc đuổi tới té ba Thác Hàn thì gặp một cô gái đang tỉa ngô. Cô lấy ăn mặc quần áo nông dân cho Lê Lợi mặc, kém chất lượng làm anh trai mình và tỉa ngô. Vì vậy, Lê Lợi đã thoát khỏi sự truy đuổi.
Lê Lợi rất hàm ơn cô gái và hứa hẹn trong tương lai sẽ đón cô về dinh và làm thiếp. song, sau này, lúc cuộc kháng chiến thành công, Lê Lợi đã sai người tới đón thì được biết cô gái ấy vẫn nhẫn nại kì vọng tới ngày thất thủ.
Để ghi công tích của bà, dân gian còn lưu truyền một số trong những truyền thuyết khác về công trạng của bà Bụt sau lúc biến hình.
Đầu đời vua Lê Thánh Tông (1460-1497), Thái úy Lê Thọ Vực được giao trấn thủ biên giới Ba Bông. Trong một trận chiến kéo dãn, tình hình rất nguy cấp. tối ấy, Lê Thọ Vực nằm mộng thấy một nàng tiên mặc áo trắng bên trên mây xuống té ba Ba Bông, bước ra khỏi mặt nước, giẫm lên võng và nói: “Rút quân về Nhi Sơn, phát động vây hãm, tiến lên. tới núi Thạch bàn cầu Mẹ dễ chịu và thoải mái, phục vụ. ”
Theo lời kể, Lê Thọ Vực dẫn quân xuống Thác Hàn Sơn cầu Mẹ rồi sắp xếp quân phục kích. Quả báo của mẹ cho kế sách diệt giặc là đắp đá chặn dòng, sử dụng nước triều dâng làm nghi binh dụ địch vượt qua bãi đá ngầm. lúc nước triều xuống, tổng phản công, thuyền địch bỏ chạy, vấp phải đá ngầm, lật úp và chìm nhiều, quân phục kích tràn ra tiến công, quân địch thất bại thảm hại.
Để báo đáp công ơn trời đại dương, tướng quân Lê Thọ Vực đã tâu với vua, vua Lê đã cho xây dựng đền Cô Bơ và đền thờ Mẫu Đệ Tam tại khu vực này.
Ông Nguyễn Văn Chung, người ghi chép của quần thể đền Hàn Sơn cho biết thêm thông tin, bà Bụt là một vị thánh nổi tiếng trong Tứ Phủ Thánh Mẫu.
Năm 1996, chùa được xác nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia.
Dân gian truyền tai nhau rằng, đền Cô Bơ rất linh thiêng, bất kỳ ai tới cửa cô cầu xin chỉ cần nhất tâm, thành ý tận tụy sẽ được toại nguyện, nên tiếng tăm vang xa khắp nơi.
Thêm những câu chuyện về bà hiển linh được lưu truyền trong dân gian càng làm cho ngôi chùa thêm linh ứng, kì bí và linh thiêng, lôi cuốn đông đảo người dân tới hành hương cầu phúc, cầu sức khỏe, vạn sự như mong muốn. sự phồn vinh.
